Maria z Potockich Adamowa Zamoyska

Maria z Potockich Adamowa Zamoyska urodziła się w Peczarze 24 czerwca 1878 roku. Była córką Konstantego Potockiego i Janiny z Potockich, siostry Anieli Konstantowej Zamoyskiej, pierwszej ordynatowej kozłowieckiej. Nauki pobierała w klasztorze Sacré Coeur w Zbylitowskiej Górze. W 1897 roku, w wieku 19 lat, poślubiła Adama Zamoyskiego, syna Stanisława Kostki i Róży z Potockich. Z małżeństwa tego zrodziło się troje dzieci: Aleksander, zwany Leszkiem (1898–1961), Michał (1901–1957) oraz Helena (1902–1965).

Po wybuchu rewolucji bolszewickiej wraz z rodziną wyjechała do Finlandii, gdzie zaangażowała się w działalność Legionu Polskiego, oficjalnie wstępując w szeregi Wojska Polskiego. Tę aktywność potwierdza wniosek o odznaczenie jej „Krzyżem Walecznych” złożony w 1922 roku, w którym czytamy:
„Marja hr. Zamoyska z całą energią i poświęceniem pełniła ciężką i odpowiedzialną służbę oświatową w Legionie Polskim w Finlandii, dzieląc wraz z nim wielkie niebezpieczeństwa, jakie groziły formacji ze strony rewolucji bolszewickiej. Z całą odwagą, narażając się na utratę wolności osobistej, a nawet życia, wytrwała na posterunku, rzetelnie zasługując się dla polskich formowań w Finlandii”. [1] W 1918 roku Zamoyscy dotarli do Francji, gdzie współdziałali przy organizowaniu Armii Polskiej. Maria, po ukończeniu kursów sanitarnych, objęła kierownictwo szpitala wojskowego, ufundowanego przez jej wuja, Mikołaja Potockiego, w Croix Saint Jacpues pod Paryżem.
W 1923 roku jej mąż, Adam Zamoyski, w wyniku zapisu testamentowego swojego kuzyna Konstantego Zamoyskiego, odziedziczył ordynację kozłowiecką. Biorąc niezwykle aktywny udział w życiu politycznym i społecznym odrodzonego kraju, wiele czasu spędzał w rezydencji przy ulicy Foksal w Warszawie, więc to na Marii spoczywała odpowiedzialność za codzienne funkcjonowanie ordynacji.

„Ciocia Marynka (…) była duszą ówczesnej Kozłówki. O prześlicznej urodzie czarnych włosów, rzęs i brwi, i lekko śniadej cerze, była pełna uroku i ciepła. Cały pałac podlegał jej kompletnie począwszy od dość trudnego jej męża Adama, trojga dzieci: Leszka, Michała i Heleny, i całej służby domowej. To ona po uzgodnieniu z mężem zapraszała gości, urządzała różne przyjęcia, zabawy, teatr i tym podobne”. [2] – wspominał Antoni Belina Brzozowski.

Maria zajmowała się majątkiem, ale sprawy gospodarcze pozostawiła administratorom i synowi – Aleksandrowi Leszkowi, sama skupiając się na innej działalności. Zaprzyjaźniona z rodziną Zamoyskich Wanda Śliwina tak pisała o Marii:
„Miłośniczka kwiatów i czystej wody estetka, wkrótce do niepoznania przeistoczyła Kozłówkę. (…) zmieniała, upiększała, wydobywała nowe wartości, budzące podziw i zachwyt. Nawet miejscowi włościanie, widząc te zmiany i przyozdobienia, wyrażali swoje uznanie między sobą dla Jej starania: „Dobrze robi – gadali – tylu tu bywa zagraniczników, niech wiedzą, że w Polsce ładnie”. Ponadto – przystrajała ogródki wiejskie, dając włościanom nasiona i flance, ucząc dzieci wiejskie zamiłowania do porządku i poszanowania cudzej własności, choćby to był skromny kwiatek przed oknem sąsiada. Sama piękna, stylowa i estetyczna, pragnęła, aby wszystko i wszyscy dokoła tchnęli harmonją estetyki i piękna”. [3] W Kozłówce Maria Zamoyska prowadziła też szeroką działalność dobroczynną – obejmowała stałą opieką około 60 najbiedniejszych rodzin, dbała o pobliski sierociniec i szkołę powszechną. Zajmowała się również pracą na polu kulturalnym: razem z synową – Jadwigą, żoną Leszka, organizowała i finansowała przedstawienia teatralne, kupowała kostiumy teatralne.

„Aby udostępnić godziwą rozrywkę jak najszerszym masom, wykupowała wszystkie bilety na przedstawienia amatorskie, rozdając je pośród włościan. Na dożynki kupowała ubiory krakowskie dla dziewcząt wszystkich folwarków ordynackich, a w razie zamążpójścia którejś dawała zapomogę i brała udział w weselu. Przystępna, ludzka, wyrozumiała świeciła przykładem w każdej sferze i stanie. Ukochana przez wszystkich była dobrym duchem Kozłówki i jej jasnym promieniem”. [4]

Niezwykle ważną dziedziną jej działalności była praca w Towarzystwie Gimnastycznym „Sokół”. Wśród członków nazywana była nawet „Druhną – Matką”. Była przewodniczącą Okręgowego Wydziału Sokolic w Lublinie, ale, znając wiele języków, była też osobistą sekretarką prezesa, swojego męża Adama Zamoyskiego, pomagając mu w prowadzeniu obfitej korespondencji. Wielokrotnie reprezentowała organizację na różnorodnych wydarzeniach w kraju i za granicą. Do jej obowiązków w Kozłówce należało m.in. podejmowanie braci sokolskiej posiłkami, przy czym należy pamiętać, że w zjazdach i kursach uczestniczyło czasami jednorazowo nawet do 200 osób. Zaangażowanie w działalność „Sokoła” była według niej podstawą odrodzenia narodu przez uzdrowienie rodziny i przywrócenia jej dominującego znaczenia w całym kompleksie spraw narodowych. [5]

Jako wielka miłośniczka muzyki, Maria była też opiekunką ochotniczej orkiestry dętej, założonej przy gnieździe Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. Trzy razy w tygodniu sama prowadziła lekcje i próby dla muzyków. Orkiestra przygrywała na spotkaniach sokolich, uroczystościach w kaplicy pałacowej i w kościele w pobliskiej Kamionce, na zabawach tanecznych organizowanych w Kozłówce i innych folwarkach Zamoyskich, a także w rezydencji w Warszawie, uświetniając różnorodne spotkania i wizyty znamienitych gości.

W życiu Marii odnajdujemy też ślad nieformalnego związku z Maurice de Rothschildem, z którego narodziła się córka Adelajda (1920–1946).

Maria Zamoyska zmarła na ciężkie zapalenie płuc 3 stycznia 1930 roku, w wieku 52 lat. Zgodnie ze swoim życzeniem, została pochowana w pobliżu kozłowieckiej kaplicy, w grobie ziemnym, a miejsce to miał oznaczać prosty, brzozowy krzyż. Celebransem uroczystości pogrzebowych, które odbyły się 12 stycznia, był ksiądz Wincenty Klubecki, towarzyszyli mu księża z Lubartowa i Kamionki. W ostatniej drodze żegnali Marię liczni członkowie rodziny, reprezentacje sokolskie i rzesze okolicznych mieszkańców.

W archiwalnych relacjach dawnych pracowników zachowało się wiele dobrych, ciepłych wspomnień o Marii Zamoyskiej. Adam Dudziak, stolarz folwarczny, wspominał Marię: „Bardzo dobra, urodziwa i życzliwa kobieta, wrażliwa na krzywdę i biedę ludzką. Jej życiowym poświęceniem była pomoc ludziom biednym, chorym, starszym sierotom i Żydom. Nazywano ją „Matką biednych i sierot”. […] Była wysoką, szczupłą kobietą z długimi sfalowanymi, czarnymi włosami. (…) Ubrana była zazwyczaj w ciemne, skromne stroje (najczęściej w białą bluzkę i ciemną spódnicę). […] Na pogrzebie było bardzo dużo ludzi, szczególnie biedaków i Żydów. Ci ostatni bardzo przeżywali śmierć swojej przybranej matki wytwarzając ponury, smutny nastrój. Po pogrzebie rozdano uczestnikom obrazki z wizerunkiem Matki Boskiej Częstochowskiej […]. [6]
 

[1] Centralne Archiwum Wojskowe – Wojskowe Biuro Historyczne im. gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego, sygn. CAW – Zamoyska Maria, KW 13912–463.
[2] A. Belina Brzozowski, Kozłówka w moich wspomnieniach 1924–1942, Kozłówka 2005, s. 61.
[3] Przewodnik Gimnastyczny „Sokół”: organ Związku Towarzystw Gimnastycznych „Sokół” w Polsce. R. 47 (1930), nr 1.
[4] Tamże.
[5] Przewodnik Gimnastyczny „Sokół”: organ Związku Towarzystw Gimnastycznych „Sokół” w Polsce. R. 47 (1930), nr 2.

Podpisy do ilustracji

1. Maria Potocka, późniejsza Adamowa Zamoyska z matką, Janiną Potocką, autor nieznany, ok. 1885 r.
2. Maria Potocka, późniejsza Adamowa Zamoyska, autor nieznany, pocz. l. 90. XIX w.
3. Maria z Potockich Adamowa Zamoyska z synem Michałem, Francja? Włochy?, ok. 1905 r.
4. Maria z Potockich Adamowa Zamoyska, Kozłówka, lata 20. XX w.
5. Maria i Adam Zamoyscy, Kozłówka, lata 20. XX w.
6. Imieniny „Matki Gniazda” – Marii Adamowej Zamoyskiej, Kozłówka, 1927 r.
7. Ceremonia pogrzebowa Marii Zamoyskiej, Kozłówka, 12 stycznia 1930 r.